داستان یوسف ع

1. از نمونه مشخّص و بارز چنین برخوردی با متن­های تاریخی، حماسی و به ویژه مذهبی، تعمیم دادنِ ساختارهای داستان و رمان مدرن بر آن آثار است؛ نتیجۀ این تلاش، تطبیق مؤلّفه­های داستان نویسیِ مدرن همچون پیرنگ، شخصیت­پردازی، طرح و توطئه، زاویه دید، کشمکش، شخصیت­های فرعی و اصلی و … بر عناصر تشکیل­دهنده حکایات مذهبی یا تاریخی ست؛ نمونه­های فراوانی از این دست تحقیقات را می­توان در بسیاری از پژوهش­های دانشگاهی چند سال اخیر شاهد بود.

2. از این­گونه پژوهش­ها می­توان به «تحلیل عناصر داستانی قصه حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم» نوشته سیدحبیب­الله آیت­اللّهی و دیگران، نشریه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره هشتم، بهار و تابستان 1386، ص 1 ـ 20 اشاره کرد؛ اگرچه نویسندگان محترم، در عنوان پژوهشِ خویش بر «قصّه» بودنِ داستان یوسف تأکید می­کنند؛ عملاً با نادیده گرفتنِ تفاوت ماهوی بین قصّه و رمان، بر مبنای عناصر داستان­نویسی مدرن که در کتاب جمال میرصادقی (= عناصر داستانی) ذکر شده است، حکایتِ قرآنی را با نوعی برداشتِ رمان گونه، تفسیر کرده­اند.

3. سِفر پیدایش با نام سِفر تکوین نیز شناخته می­شود و اوّلین بخش از تورات (= عهد عتیق) است.

4. Chassidim یا Hassidim (به معنیِ زُهّاد) نام فرقه­ای است عرفانی که یکی از ربّانیان یهودی در اروپای شرقی به نام «اسرائیل بن العازر» مشهور به «بِشت» Besht (1760ـ1700م.) در اواسط قرن هجدهم میلادی پدید آورد؛ او بنا بر مشهور اهل کرامت هم بوده است، عنوانِ خَسیدیم در حدود قرون 3 و 4 قبل از میلاد نیز وجود داشته و معرّف فرقه­ای از زُهّاد یهودی بوده است که در رعایت مناسک و آداب شرعی، دقّت و اهتمام بسیار داشته­اند (زرین کوب، 1356: 257).

5. رَبّی: Rabbi؛ در زبان­های عبری و عربی، به معنای سَروَر و خداوندِ من است و در آیین یهود، به طورِ خاصّ به رهبران روحانی و مذهبی اطلاق می­شود.

6. منظور از صدّیقین، پیامبران و بزرگانِ اعصارِ نخستینِ آیین یهود است که یوسف نیز از جمله ایشان به شمار می­آید.

7.  Talmud؛ در لغت به معنای تعلیمات است و بخش مهمی از احادیث یهودیان را شامل می­شود؛ و به دو دسته «میشناه» (قواعد شفاهی) و «گِمارا» (متمّم) تقسیم می­گردد.

8. دقیقاً چنین وضعیّتی دربارۀ قرآن کریم نیز صادق است و تکیه بر حفظ کردنِ سوره­ها، یکی از بایسته­های مذهبی شناخته می­شود؛ ساختارهای حکایات قرآنی و به ویژه داستان یوسف نیز بر مبنای همین جنبه تعلیمی و تربیتی و قابلیت به خاطرسپاری، شکل و نظام یافته­اند.

9. به عنوان مثال، در بخشی از تاریخِ حیات یعقوب در تورات، از تجاوز جنسی به «دینه» خواهر یوسف و دختر یعقوب توسّط «شکیم پسر حمور» حاکم «حّوی»، سخن گفته می­شود و اینکه فرزندان یعقوب برای انتقام از اهالی «حّوی» درخواست می­کنند تا همگی ختنه شوند؛ پس از اجابت این درخواست، شکیم و پدرش و تمامی اهالی خود را ختنه می­کنند امّا تنها پس از سه روز، فرزندانِ یعقوب، پیمان­شکنی کرده و با ورود به شهر، ضمنِ کشتن شکیم و حمور، تمامِ مردان را نیز قتل­عام می­کنند و سپس زنان و دختران و حیوانات و اموال مردم را به غارت برده و با خواهرشان «دینه»، به سوی یعقوب باز می­گردند؛ این روایتِ منافیِ عفّت و اخلاقِ نبوی به عنوان تاریخ ـ و نَه داستان ـ در تورات سِفر پیدایش، بخش 34 آمده است؛ جالب آن است که در برخی از روایات اسلامی، این دختر با نام «دنیا» به عنوان انیس و مونس یعقوب در سال­های فراق مطرح می­شود (الموسوی التنکابنی، 1382: 89). 

10. باید توجّه داشـت که روایتِ اصلی (به عنوان متن­شناسی و نه محتوایی) متعلّق به تورات است و روایتِ قرآن، تنها، دربردارندة نکات مهم و تربیتیِ داستان یوسف است.

11. بر مبنای اساطیر یونانی، پس از آنکه زئوس Zeus و برادرانش (پوزئیدون Poseidon و هادس Hades) بر تیتان­ها غلبه کردند، هر یک حکومت قسمتی از جهان را به اختیار گرفتند؛ زئوس مالک زمین (بهترین بخش)، پوزئیدون مالک دریاها و زیر آن و هادس مالک دنیای زیر زمین، اقامتگاه ارواح و دوزخ شد و در روندِ تکوین اساطیر، گهگاه کشمکش­هایی میان ایشان در می­گیرد؛ (گریمال، 1367: ج1، 343 و ج2، 769 و 933).

12. در واپسین لحظات حیات، یعقوب خطاب به فرزندانش، نصایح و وصایای خود را مطرح می­سازد؛ از جمله موضوعِ شگفتی را دربارة «رؤبین» مطرح می­کند: «(2) ای پسران یعقوب به سخنان پدر خود اسرائیل گوش دهید (3) رئوبین، تو پسر ارشد من و فرزند اوایل جوانی من هستی، تو از لحاظ مقام و قدرت از همه برتر می­باشی (4) ولی چون امواج سرکش دریا، خروشانی؛ پس از این دیگر برتر از همه نخواهی بود زیرا با یکی از زنان من نزدیکی نموده، مرا بی­حرمت کردی…» /یعقوب، دربارة «شمعون» و «لاوی» نیز نارضایتی خویش را مطرح می­کند: «(5) شمعون و لاوی، شما مثل هم هستید، مردانی بی­رحم و بی­انصاف زیرا از روی خشم خود انسان­ها را کشتید… (7) لعنت بر خشمِ شما که این چنین شدید و بی­رحم بود…» (تورات، سفر پیدایش، بخش 49، 2 تا 7 (2/49 تا 7/49).

13. «(22) یوسف درخت پرثمری ست در کنار چشمة آب که شاخه­هایش به اطراف سایه افکنده است (23) دشمنان بر او هجوم آوردند و با تیرهای خود به او صدمه زدند (24) ولی خدایِ قادرِ یعقوب یعنی شبان و پناهگاهِ اسرائیل، بازو و کمانِ آنها را شکسته است (25) باشد که خدای قادر مطلق، خدای پدرت، تو را یاری کند و از برکات آسمانی و زمینی بهره­مند گرداند و فرزندانِ تو را زیاد سازد… (26) … تمامِ این برکات بر یوسف که از میان برادرانش برگزیده شد، قرار گیرد.»؛ (سفر پیدایش، بخش 49، 22 تا 27 (22/49 تا 27/49)؛ علاوه بر این، نظر یعقوب دربارة بنیامین نیز در تورات، جالب توجّه است: «(27)بنیامین، گرگ درنده ایست که صبحگاهان، دشمنانش را می­بلعد و شامگاهان آنچه را که به غنیمت گرفته، تقسیم می­نماید.» (پیشین، 27/49).

14. (پیشین، اوّل سموئیل، بخش 18، 2 به بعد (2/18 تا دوم سموئیل).

15. ایرج در اوستا به صورتِ «اَیریاوَ» نامِ خاندان یا نیای منوچهر است و در فروردین یشت، بند 131، فَرَوَشی منوچهرِ اَشَوَن از خاندانِ «اَیریاوَ» ستوده می­شود؛ گروهی از پژوهشگران نیز نامِ ایرج را برگرفته از نام تیره­های ایرانی می­دانند؛ (دوستخواه، 1383: ج2، 938).

16. در منابعِ پهلوی به داستان ایرج، اشاراتی شده است از جمله آنکه در «بندهش» دربارة آن گفته می­شود: «سه دیگر هزاره آغاز شد، چون فریدون کشور خود را بخش کرد، سلم و تور آنگاه ایرج را کشتند؛ بسیاری از فرزندان و اعقاب او را از میان بردند؛ در همان زمان منوچهر زاده شد و کینِ ایرج را خواست…» (بهار، 1378: 139).

17. در روایات شاهنامه، تور و سلم از یک مادر (شهرناز) و ایرج از یک مادر (اَرنواز) متولّد شده­اند (فردوسی، 1381: 6، 52) و از برخی جهات، همین موضوع نیز بر کینة آن دو برادر  بر ایرج می­افزاید؛ همچنانکه در قصة یوسف نیز وی و بنیامین، از مادر دیگری به نام «راحیل» متولّد شده­اند (تورات، سِفر پدایش: بخش 35، 24) و (24/35).

18. البته روایتِ طبری نیز دربارة این تقسیم سه­گانه جالب توجّه است: «آفریدون بیم داشت تا پسران اتّفاق نکنند و به یکدیگر تعدّی کنند و مُلک خویش را بر آنها تقسیم کرد و بر تیرها نوشت و بگفت تا هریک تیری برگیرند و روم و ناحیة مغرب از سَرم (سَلم) و تُرک و چین از طوج (تور، توچ) و عراق و هند از سومی که ایرج بود…» (شهیدی مازندرانی، 1377: 401).

19. کشمکش­های تاریخی ایرانیان و تورانیان ریشه در دوران­های پیش از تاریخ و نخستین روزگار زیست این اقوام دارد؛ در اوستا نیز بسیاری از تورانیان، دیوپرست و دُژدین و گناهکار و تباهکار و ویرانگر و اهریمنی خوانده شده­اند و آن جزئی از سرزمین­های انیران (بیگانه، ناایرانی) شناخته می­شود؛ هرچند در برخی از بخش­های اوستا (فروردین یشت بندهای 143 و 144) برخی از خاندان­های تورانی به صورت اَشَوَن و پارسا خوانده شده­اند (دوستخواه، 1383: ج1، 963 و 964).

20. سایر نوشته­های تاریخیِ ایرانی (فارسی و پهلوی) تنها به گزارش گونه­ای از این ماجرا اکتفا کرده­اند و آن را با ایجازِ تمام، به عنوان بخشی از تاریخِ روزگارانِ کهن، نقل کرده­اند؛ هرچند که در همین روایات نیز، تفاوت­های فراوانی دیده می­شود چنانکه دربارة منوچهر، تشتّت روایات به نهایت می­رسد؛ «از ایرج دختری مانده بود، فریدون او را به پسر خود داد! اگرچه نامبردار نبود، منوچهر از ایشان متولّد گردید…» (مستوفی، 1381: 84). «پس از فریدون، منوچهر پسر ایران پسر فریدون به پادشاهی رسید، پادشاهیش بیست سال بود…» (مسعودی، 1378: ج1، 220)؛ «بعضی گفته­اند منوچهر، پسر زادة ایرج است و بعضی هم او را دخترزادة ایرج گفته­اند و گروهی میان او و ایرج، چندین واسطه ذکر کرده­اند؛ روایت درست­تر آنکه منوچهر، پسر ایرج است…» (میرخواند، 1375: قِسم اوّل، 115)؛ «در کتاب هفتم دینکرد موسوم به زرتشت­نامه، ایرج پسر فریدون و منوچهر پسر ایرج یاد شده است…» (اوشیدری، 1383: 147).

21. فریدون  چو  بشنید  گفتار اوی

 

دلش شادمان شد به  دیدار اوی

بدو  گفت   شاه:  ای  خردمند،  پور

 

برادر همی رزم  جوید،  تو سور

(فردوسی، 1381: 6، 459 و 460)

22. درختِ سرو در نماد پردازیِ جهان، نماد سوگواری و اندوه نیز هست؛ (پورخالقی چَترودی، 1381: 128).

23. این دختر به نامِ «ماه آفرید» شناخته می­شود (شهیدی مازندرانی، 1377: 89).

24. دربارة نسب منوچهر در روایات تاریخی اختلاف بسیار دیده می­شود. در کتاب بندهش آمده است که سلم و تور ایرج را کشتند و به فرزندان او نیز رحم نکردند، جز دختری که فریدون پنهان کرده بود؛ این دختر بعدها مادر منوچهر، جانشینِ فریدون است؛ برخی از محقّقان این داستان­ها را اساطیری ندانسته و تنها دارای جنبه­های حماسی می­دانند و موضوع آنها را حسادتِ دو برادر مهتر به برادر کهتر خویش برمی­شمرند (کارنوی، 1383: 83). هرچند با مواردی که در بخش سوم از پژوهش حاضر عنوان شد، اسطوره­هایی نظیر داستان ایرج، از کهن الگوهای ذهنیت بشری به حساب می­آیند و حتّی ریشه در اساطیر ادوار نخستین دارند؛ در بندهش، ذکر شده است که از ایرج دو پسر و یک دختر به وجود آمدند؛ دو پسر به نام­های «وانتیار» و «اناستوخ» و دختر به نام «گَوزَک» موسوم بودند؛ ایرج و دو پسرش را سلم و تور می­کشند، امّا دختر زنده مانده و توسّط فریدون مخفی می­گردد؛ از این دختر، دختری متولّد  می­شود به نام «ماه آفرید» (پانوشت 39)؛ سلم و تور از تولّد این دختر آگاه می­شوند و مادرش (= گَوزَک) را می­کشند؛ فریدون دختر بچة نوزاد را پنهان کرده و چند پشت او را حفظ کرد تا اینکه منوچهر به دنیا آمد و به خونخواهی جدّ خویش ایرج، انتقام کشیده و سلم و تور را کشت (اوشیدری، 1383: 147).

25. یکی از جامع­ترین مقالات دربارة بیان تفاوت­ها و شباهت­های روایت یوسف در متون یهودی، مسیحی و اسلامی اثر جان مک دونالد با کتابشناسی ذیل است:

[1] . dogmatic

[2] . Birger Gerhardson

[3]. Subject = topic

[4]. Motif, Motive

[5] . Archetype

[6] . Herodote

[7] . Targitaos

[8] . Boristen

[9]. Lipoxais

[10]. Arpoxais

[11]. Kolaxais

[12]. Ŝeth

[13] . Airyana

[14]. Tūr

[15]. Sairima

[16]. Čitrâdâd

*(از آنجا که سلم و تور بعدها در متون ایران باستان به عنوان نام دو کشور یعنی توران و روم (که ساکنانش سرمت­ها بودند) به کار رفت. می­توان نام ایرج را بازماندة فرم اوستایی airyana vaējah به معنی «تخمه و نژاد ایرانی» دانست. برای اطلاعات بیشتر درباره این شخصیت نگاه کنید به: قلیزاده، 1387، فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی، شرکت مطالعات و نشر کتاب پارسه.؛ مهرداد بهار، 1375، پژوهشی در اساطیر (پاره نخست و پاره دویم)، به کوشش کتایون مزداپور، انتشارات آگاه : 181، 184، 192، 208، 213، 476؛

 Bartholomae. Ch, 1961; Altiranisches Worterbuch, Strassburg. ؛ Shapur. Shahbazi, A; Iraj, Encyclopaedia of Iranica, vol XII, Edited by: Ehsan Yarshater,  200-202, Colombia University, NewYork)

[17]. Theme

18. Jubilee؛ از اعیاد قدیمیِ قوم یهود.

Journal Management System. Designed by sinaweb.

0