داستان افسانه ققنوس

ققنوس مرغی است به غایت خوش رنگ و خوش آواز. منقار او سیصد و شصت سوراخ دارد و در کوه بلندی مقابل باد نشیند و آوایی خوش از منقار او برآید و به سبب آن مرغان بسیار جمع آیند. از آنها چندی گرفته و طعمه خود می سازد. هزار سال عمر کند و چون هزار سال از عمرش بگذرد و عمرش به سر آید هیزم بسیار جمع کرده و بر بالای آن نشیند و سرودنی خوش آغاز کند و مست گردد و بال بر هم زند چنان که آتش از بال او بجهد و در هیزم افتدتا خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش تخمی پدیدار گردد و از آن تخم ققنوسی دیگر سر برمی آورد. آوای ققنوس

این مطالب از وبلاگهای قاصدک و بعضيا! و  آوای ققنوس کپی شده اند.

و این مقاله دکتر بهرام گرامی درباره ققنوس را از سایت ققنوسان گرفته ام. این مقاله را میتوانید به فایل (MS WORD) از اينجا داونلود کنيد.

ققنوس یك اسطوره ایرانی نیست. افسانه این پرنده كه نماد عمر دگربار و حیات جاودان است از مصر باستان برخاسته، به یونان و روم رفته، و هم سو با باورهای مسیحیت شاخ و برگ بیشتر یافته است. ققنوس در گستره شعر كهن فارسی هیچگاه جایی نداشته تا آن جا كه طی هزار سال، به جز یك مورد، مضمون قرار نگرفته است. فقط عارف نامی عطار، در برابر این باور دیرینه که ققنوس حیات جاودان دارد، با صراحت آن را فانی دانسته و بر همه گیر بودن مرگ تاكید ورزیده است .

در فرهنگ زبان انگلیسی، ققنوس (Phoenix) “پرنده ای است افسانه ای و بسیار زیبا و منحصر به فرد در نوع خود كه بنا بر افسانه ها 500 یا 600 سال در صحاری عرب عمر می كند، خود را بر تلی از خاشاك می سوزاند، از خاكسترش دگر بار با طراوت جوانی سر بر می آورد و دور دیگری از زندگی را می گذراند و غالبا تمثیلی است از فنا ناپذیری و حیات جاودان” (1). طی هشت قرن قبل از میلاد مسیح، رویهم در نه مرجع از پرنده ققنوس نام برده شده كه هشت مورد آن از طریق نقل قول مولفان بعدی به ما رسیده و فقط یك مورد اثر هردوت مورخ یونانی (484 تا 424 قبل از میلاد) با شرح كامل محفوظ مانده كه برگردان آن از متن انگلیسی به فارسی در این جا آورده می شود (2):”مصریان پرنده مقدس دیگری دارند به نام ققنوس كه من آن را جز در تصاویر ندیده ام. این پرنده به راستی نادر است و به روایت مردم شهر Heliopolis، هر 500 سال یك بار آن هم پس از مرگ ققنوس قبلی در مصر می آید. آن طور كه از شكل واندازه اش در تصاویر بر می آید، بال و پرش بخشی قرمز و بخشی زرد طلایی است و اندازه و شكل عمومی آن مانند عقاب است. داستانی هم از كار این پرنده می گویند كه به نظر من باور كردنی نیست و آن این كه این پرنده جسد والد خود را، كه با نوعی صمغ گیاهی خوشبو (3) اندود شده، همه ی راه از سرزمین عرب تا معبد آفتاب با خود می آورد و آن را در آن جا دفن می نماید. می گویند برای آوردن جسد ابتدا گلوله ای آن قدر بزرگ كه بتواند آن را حمل نماید از آن صمغ گیاهی می سازد، بعد توی آن را خالی می كند و جسد را در آن می گذارد و دهانه آن را با صمغ تازه می گیرد و گلوله را كه درست همان وزن اولیه خود را پیدا كرده به مصر می آورد و در حالی كه تمامی رویه گلوله از صمغ پوشانده شده آن را همان طور كه گفتم درون معبد آفتاب می گذارد، و این داستانی است كه درباره این مرغ و كارهایش می گویند.”

طی نخستین قرن میلادی، روی هم 21 بار توسط ده مولف از ققنوس یاد شده است (2). از مجموع این منابع چنین بر می آید كه خاستگاه اسطوره ققنوس تمدن قدیم مصر بوده و بعدها به ترتیب در تمدن های یونانی، رومی و مسیحی درباره آن سخن گفته اند. در میان مصریان، اسطوره ققنوس در اصل اسطوره خورشید بوده كه بعد از هر شب دگر بار در سحرگاه طلوع می كند و نام شهر هلیوپولیس در نوشته هردوت نیز باید در همین ارتباط باشد (4). واژه فنیكس در زبان عبری شامل سه بخش fo-en-ix به معنی یك آتش بزرگ است .

یونانی دیگری به نام Claudius Aelianus مشهور به Aelian 200 سال بعد از میلاد مسیح نوشت: “ققنوس بدون كمك از علم حساب یا شمردن با انگشت، حساب 500 سال را درست نگه می دارد زیرا او از طبیعتی كه عقل كل است همه چیز را می آموزد. با آن كه اطلاع در مورد ققنوس لازم به نظر می رسد معهذا گمان نمی رود در میان مصریان – شاید جز انگشت شماری از كشیشان – كسی بداند كه 500 سال چه وقت به سر می رسد، ولی دست كم ما باید بدانیم كه مصر كجاست و هلیوپولیس مقصد ققنوس در كجا قرار دارد و این پرنده پدرش را درون چه نوع تابوت می گذارد و در كجا دفن می كند.”این مورخ، بر اساس متن انگلیسی، والد ققنوس را پدر می خواند ولی از ققنوس به صیغه خنثی (it) نام می برد. مولفان بعدی برای ققنوس غالبا از صیغه تأنیث استفاده كرده اند، اما از آن جا كه این پرنده افسانه ای تك و منحصر به فرد بوده و زاد و ولد آن از جفتگیری ناشی نمی شده، لذا بحث در مورد جنسیت آن چندان مهم به نظر نمی رسد.

از میان رومیان، Publius Ovidius Naso مشهور به Ovid (43 قبل از میلاد تا 18 بعد از میلاد) نخستین كسی بود كه به زبان لاتینی درباره ققنوس نوشت:”چه بسیار مخلوقاتی كه امروزه بر روی زمین راه می روند ولی در ابتدا به شكل دیگری بوده اند. فقط یك موجود هست كه تا ابد همان طور باقی می ماند یعنی طی سال ها بی آن كه عمری بر او بگذرد به همان شكل اولیه دگر بار متولد می شود و آن پرنده ای است كه آشوری ها (یا به تعبیر برخی منابع احتمالا سوری ها یا فنیقی ها) آن را ققنوس می نامند. دانه و علف معمولی نمی خورد، ولی از عصاره میوه ها و از ادویه خوشبوی كمیاب می خورد. وقتی 500 ساله شد بر بالای نخل بلندی آشیان می سازد و با چنگالش از مرغوب ترین مواد، از پوست درخت گرفته تا دارچین و دیگر ادویه و صمغ برای خود بستر می سازد و بعد می میرد و روحش با دود و بخار معطر به دوردست می رود، و داستان چنین ادامه می یابد كه سپس از سینه بدن بی جان او ققنوس كوچكی سر بر می كشد تا آن طور كه می گویند 500 سال دیگر زندگی كند و در آن زمان كه پس از سن و سالی شهامت لازم را پیدا كرد تخت و آشیانش را كه مدفن پدرش هست بر فراز نخلی رفیع به حركت در می آورد و سفر به شهر آفتاب را شروع می كند، همان جایی كه در معبد آفتاب آشیان ققنوس خوش می درخشد”.

رومیان دیگر از جمله Pliny (23 تا 79 میلادی)، Tactius (55 تا 117 میلادی)، Solinus (قرن سوم میلادی)، و Claudiun (اواخر قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم میلادی) هر یك شرح مفصلی در مورد ققنوس نوشته اند. روحانیون مسیحی نیز افسانه ققنوس را به اشكال مختلف و با تعابیری در جهت باورهایشان نوشته اند و به آن شاخ و برگ داده اند. از جمله St. Clement در روم (حدود سال های 90 تا 99 میلادی) نوشت:”از جسد ققنوس كرمی به وجود می آید كه پس از رشد كردن بال در می آورد و آشیانی را كه استخوان های سلفش در آن است از سرزمین مصر به شهر آفتاب می آورد و كشیشان حساب سال ها را می كنند تا آن پانصدمین سال باشد. شگفتا كه خالق این جهان به آنان كه با ایمان راسخ در خدمتش بوده اند، ولو یك پرنده، عمر دوباره می بخشد.”

روحانی دیگر Tertullian (متولد 150 تا 160 میلادی) با تاكید بر این كه در هر زمان فقط یك ققنوس وجود دارد و هم اوست كه می رود و باز می گردد، این پرنده را شاهد زنده برای رستاخیز جسمانی نوع بشر می دانست. بعدا Lactantius (متولد 250 و متوفی بعد از 317 میلادی)، كه معلم Cripsus پسر كنستانتین بود، ققنوس را اثباتی برای زندگی پس از مرگ تلقی می كرد. لاكتانتیوس مطالب بسیار به افسانه ققنوس افزود كه در واقع پایه بسیاری از داستان های بعدی در مورد ققنوس گردید. وی در پایان مقاله خود می نویسد:”تنها دلخوشی ققنوس مرگ است، برای آن كه بتواند زاده شود ابتدا می خواهد كه بمیرد. او فرزند خویشتن است. هم والد خویش است و هم وارث خود، هم دایه است و هم طفل. در واقع او خودش است ولی نه همان خود، زیرا او ابدیت حیات را از بركت مرگ به دست آورده است.”

در زمان لاكتانتیوس، بر روی سكه های كنستانتین و پسران او ققنوس نقش گردید. Rufinus (متولد 344 میلادی) که یک روحانی مسیحی بود در سال 408 میلادی نوشت:”در حالی كه ققنوس بدون جفت گیری می زاید و زاده می شود، چرا باید آبستنی مریم باكره و بكرزایی او برای ما شگفت انگیز باشد؟”

و بالاخره روحانی دیگری به نام سن گریگوری (َ538 تا 593 میلادی) در كتابی تحت عنوان “عجایب هفتگانه” كه در آن ققنوس در مرتبه سوم قرار داشت نوشت:”معجزه ققنوس را باید برهان روشنی بر معاد جسمانی انسان دانست، انسانی كه از خاك به وجود آمده و به ذرات خاك تبدیل می شود و با صور اسرافیل دوباره از همین ذرات بر خواهد خاست.”

طول عمر ققنوس را در نخستین منابع 500 سال گفته بودند در حالی كه لاكتانتیوس و كلادین آن را هزار سال، سولینوس حداكثر 12954 سال، پلینی 540 سال و تاكیتوس 1461 سال دانسته اند. ادبیات قرون وسطی، به ویژه متون كلیسا، نیز سرشار از اشارات و مضامین مربوط به ققنوس است و طول وتفصیلی كه طی قرون به آن داده اند اصل اسطوره را دو چندان شگفت آور جلوه می دهد. آثار نویسندگان و شاعران قرون جدید و معاصر در مغرب زمین كه در آن ها به ققنوس اشاره رفته نیز بسیار زیاد است (5). از مجموع این مطالب می توان دو روایت كلی برای ققنوس ارائه داد: الف) یكی آن كه از بدن بی جان والدش به وجود می آید و جسد والدش را به شهر هلیوپولیس می برد و در قربانگاه معبد آفتاب می سوزاند، ب) دیگر آن كه ققنوس در تلی از چوب و خاشاك خوشبو آتش می افكند، بال می زند و شعله می افروزد، خود در آتش می سوزد و از خاكسترش ققنوسی دیگر زاده می شود. بطور خلاصه، “ققنوس در آتش می سوزد و دیگر بار از خاكستر خود زاده می شود”. در زبان انگلیسی مثلی است كه “هر آتشی ممكن است ققنوسی در بر داشته باشد.”(Any fire might contain a phoenix.) ، مشابه این بیت از سعدی که: هر بیشه گمان مبر که خالیست/شاید که پلنگ خفته باشد.

در خلال بحث پیرامون اسطوره ققنوس غالبا پای دو سه واژه و مفهوم دیگر نیز به میان می آید كه به جهت تشابه در لفظ و ارتباط با موضوع به توضیح آن ها پرداخته می شود:

●  نخل را در زبان یونانی Phoenix و به عبری Phenice می نامند. اسم جنس این درخت در گیاهشناسی Phoenix (نخل خرما =  (Phoenix dactyliferaمی باشد. علاوه بر تشابه اسمی، برگ نخل كه مستقیما از تنه درخت می روید، كاملا شبیه به بادبزن است و با بال و بال زدن ققنوس در برافروختن آتش بی شباهت نیست. همچنین برگ نخل به خورشید و اشعه آن شباهت دارد. ضمنا نخل های جوان به طور طبیعی در پای نخلِ مادر ققنوس وار سر بر می آورند و عمری طولانی می كنند. متون مذهبی قرون وسطی غالبا ققنوس را به صورت نشسته بر روی نخل نشان می دهند. به درستی معلوم نیست كه درخت و پرنده كدام یك از دیگری نام گرفته است.

●  هردوت به پرنده اسطوره ای دیگری در مصر باستان اشاره می كند به نام بنو كه امروزه آن را با الفبای لاتین به اشكال bennu، benu، ben.w و bn.w می نویسند. افسانه بنو كاملا شبیه به ققنوس بوده است: در آتش می سوخته، دگر بار تولد می یافته، به شهر هلیوپولیس پرواز می كرده ومبدا سال و تاریخ جدید بوده است. در یكی از نقوش مصر باستان چنین آمده كه “من بنو هستم كه خودش را به وجود می آورد و عطر و بخور به الهه رستاخیز می دهد.” بنو در مصر یك اسطوره خورشیدی بوده با این تفاوت با ققنوس كه بنو در نقاشی های مصری به صورت یك پرنده آبی و به شكل مرغ ماهیخوار نشان داده شده است و نكته جالب آن كه كلمه بنو نیز مانند ققنوس به هر دو معنی نام پرنده و نخل خرما بوده است.

●  Phoenicia یا فنیقیه نام كشوری باستانی بوده كه به صورت نواری باریك در ساحل مدیترانه، در غرب لبنان كنونی، قرار داشته است. فنیقیه معرب اسمی است كه یونانی ها به این سرزمین داده بودند و به معنی الهه آفتاب سرخ است. ققنوس در زبان یونانی به معنی رنگ سرخ یا ارغوانی است و فنیقی ها را مبتكر و سازنده این رنگ می دانند. کلمه Phoenicean هم به معنی فنیقی (اهل فنیقیه) و هم صفت مربوط به رنگ سرخ یا ارغوانی است. بنابراین، نام این سرزمین و معنی آن، وجود شهر آفتاب (بعلبك) در آن جا، و بال و پر سرخرنگ یا ارغوانی ققنوس با هم بی ارتباط به نظر نمی رسند. برخی ققنوس را پرنده ارغوانی و پرنده فنیقیایی هم نامیده اند (6).

در تاریخ اساطیر و ادبیات باستان، این پرنده افسانه ای با قو مشابهات و مشتركات بسیار دارد (7). برخی معتقدند كه اسطوره ققنوس از قو پدید آمده و نوای ققنوس را در زمان مرگ همانند سرودی می دانند كه بنا بر اساطیر یونانی قو برای آپولون خوانده بود. از سقراط نقل است كه “من از قو كمتر نیستم كه چون از مرگش آگاه شود، آوازهای نشاط انگیز می خواند و با شادی و طرب می میرد”. در زبان فرانسه، آخرین تالیف زیبای یك نویسنده را “آواز قو” می نامند. شاید از همه چشمگیرتر تشابه لفظ ققنوس با نام علمی جنس قو در پرنده شناسی (Cygnus)، با نام قو در زبان یونانی (koknus) و با نام قو در فارسی باشد.

در ادبیات معاصر ایران چند باری به ققنوس اشاره شده است، از آن جمله نیمایوشیج با استعاره ققنوس حال و وضع خود را بیان کرده است:ققنوس، مرغ خوشخوان، آوازه جهانآواره مانده از وزش بادهای سردبر شاخ خیزرانبنشسته است فردبر گِرد او، به هر سر شاخی، پرندگان…بانگی بر آرد از ته دل سوزناك و تلخكه معنیش نداند هر مرغ رهگذروانگه ز رنج های درونیش مستخود را به روی هیبت آتش می افكندباد شدید می دمد و سوخته ست مرغخاكستر تنش را اندوخته ست مرغپس جوجه هاش از دل خاكسترش به در.در شعر نیما، خیزران یا نی کنایه از قلم است و فرد نشستن بر سر آن توصیف یكه و تنها بودن او در شعر نوست. نیما به اشاره می گوید که شعر نو برای بسیاری ناآشناست. او سرانجام با رنج درون می سوزد، با این امید كه پویندگان راهش ققنوس وار در آینده سر بر آورند و به كار او حیات جاوید بخشند.از دکتر شفیعی كدكنی است که:در آنجای كه آن ققنوس آتش می زند خود راپس از آنجا كجا ققنوس بال افشان كند در آتشی دیگرخوشا مرگی دگربا آرزوی زایشی دیگر.احمد شاملو دفتر شعری دارد با عنوان ” ققنوس در باران” (45-1344)، ولی شعری با این عنوان در آن دفتر نیست و در چاپ های موجود نیز مقدمه ای بر دفتر که تسمیه آن را توجیه کند وجود ندارد، و بالاخره نمایشنامه ققنوس است از محمود دولت آبادی. به رغم این اشارات، طی هزار سال شعر فارسی، از رودكی تا فروغی بسطامی، ققنوس یا دیگر صُور نگارش آن (ققنس، قوقنس، قوقنوس و قوقینوس( فقط در یك شعر از عطار در منطق الطیر مضمون قرار گرفته است(8)، احتمالا به این دلیل که ققنوس یك اسطوره ایرانی نیست. عبارات کوتاهی که در مورد این مرغ افسانه ای در منابع مختلف (آنندراج، برهان قاطع، لغت نامه دهخدا، فرهنگ معین و …) آمده در لفظ و معنی به نقل از یكدیگرند و از چند و چون این اسطوره و سابقه آن در تمدن های مصر و یونان و روم کمترین رد پایی بدست نمی دهند و شگفتا كه هیچ یك از آنان به اثر منحصر به فرد فارسی از عطار اشاره ای ندارند.

عارف بزرگ و نامی فریدالدین عطار نیشابوری شعر عارفانه ای در منطق الطیر زیر عنوان حکایت مرگ ققنوس دارد كه حتی مولفان خارجی از آن نام می برند (9). ابتدا چکیده ای از این حکایت بصورت نثر آورده می شود: “ققنوس (یا به شیوه نگارش در دیوان عطار ققنس) مرغی است عجیب از هندوستان (10)، دارای منقاری سخت و دراز، با تقریبا صد سوراخ (= ثقبه) كه هر سوراخ آن، مانند نی، آوایی دگر دارد. ققنوس تنها و بی جفت است و نغمه حزین او حیوانات دیگر را بیخود و بی قرار می كند. دانشمندی علم موسیقی را از آوای او فرا گرفت. نزدیك به هزار سال عمر می كند و زمان مرگ خود را به خوبی می داند. در وقت مرگ هیزم فراوان گرد می آورد، آوازهای بسیار حزین از دل پر خون می خواند، دیگر حیوانات به دورش جمع می شوند و برخی در برابرش جان می دهند، در دم آخر چنان سخت بال بر هم می زند كه از آن آتش می جهد و او را با انبوه هیزم به آتش می كشد، بعد می سوزد و به كلی خاكستر می شود، و از میان خاكستر بچه ققنوسی پدید می آید، و چه كس تا كنون زاییدن پس از مردن را دیده است؟ ققنوس در پس عمری طولانی با رنج و درد، بی یار و فرزند، تنها و بی پیوند، بالاخره عمرش به سر می رسد و اجل او را می گیرد. در سراسر عالم هیچ كس را از مرگ رهایی نیست و عجیب آن كه هیچ كس را هم قصد و رغبتی به آن نیست. مرگ سخت و قسی است ولی باید با نرمی با آن رو به رو شد، و شاید در میان همه كارها از همه سخت تر همین باشد.”

این نكته نیز درخور توجه است كه عطار بر مبنای این اعتقاد كه همگان طعم مرگ را می چشند (كل نفس ذائقة الموت)، در مقابل این باور دیرینه اقوام و ملل مختلف كه طی قرون و اعصار ققنوس را نماد و نماینده حیات جاودان می دانستند، تنها كسی است كه در آن زمان با صراحت و روشنی ققنوس را فانی و بچه ققنوس سر از خاكستر برآورده را زاده او، نه خود او، می داند و در ابیات آخر شعر بر همه گیر بودن مرگ و ضرورت آمادگی برای مقابله با مرگ تاكید می كند.

حكایت مرگ ققنس

هست ققنس طرفه مرغی دلستان          موضع این مرغ در هندوستان سخت منقاری عجب دارد دراز                  همچو نی در وی بسی سوراخ بازقرب صد سوراخ در منقار اوست               نیست جفتش طاق بودن كار اوست هست در هر ثقبه آوازی دگر                   زیر هر آواز او رازی دگرچون به هر ثقبه بنالد زار زار                    مرغ و ماهی گردد از وی بی قرارجمله پرّندگان خامش شوند                   در خوشی بانگ او بیهش شوند فیلسوفی بود دمسازش گرفت              علم موسیقی ز آوازش گرفت سال عمر او بُوَد قرب هزار                      وقت مرگ خود بداند آشكارچون ببُرّد وقت مردن دل ز خویش            هیزم آرد گرد خود ده خرمه بیش در میان هیزم آید بی قرار                        در دهد صد نوحه خود زار زارپس بدان هر ثقبه ای از جان پاك             نوحه ای دیگر بر آرد دردناك چون كه از هر ثقبه هم چون نوحه گر      نوحه دیگر كند نوعی دگردر میان نوحه از اندوه مرگ                    هر زمان بر خود بلرزد هم چو برگ از نفیر او همه پرّندگان                         وز خروش او همه درندگان سوی او آیند چون نظارگی                   دل ببرند از جهان یك بارگی از غمش آن روز در خون جگر                پیش او بسیار میرد جانورجمله از زاری او حیران شوند               بعضی از بی قوتی بی جان شوندبس عجب روزی بود آن روز او              خون چكد از ناله جان سوز اوباز چون عمرش رسد با یك نفس         بال و پر بر هم زند از پیش و پس آتشی بیرون جهد از بال او                  بعد آن آتش بگردد حال اوزود در هیزم فتد آتش همی               پس بسوزد هیزمش خوش خوش همی مرغ و هیزم هر دو چون اخگر شوند      بعد از اخگر نیز خاكستر شوندچون نماند ذره ای اخگر پدید               ققنسی آید ز خاكستر پدیدآتش آن هیزم چو خاكستر كند            از میان ققنس بچه سر بر كندهیچ كس را در جهان این اوفتاد          كو پس از مردن بزاید یا بزاد؟گر چو ققنس عمر بسیارت دهند        هم بمیری هم بسی كارت دهندسال ها در ناله و در درد بود              بی ولد بی جفت فردی فرد بوددر همه آفاق پیوندی نداشت            محنت جفتی و فرزندی نداشت آخرالامرش اجل چون یاد داد              آمد و خاكسترش بر باد دادتا بدانی تو كه از چنگ اجل                كس نخواهد برد جان چند از حیل در همه آفاق كس بی مرگ نیست     وین عجایب بین كه كس را برگ نیست مرگ اگر چه بس درشت و ظالمست   گردن آن را نرم كردن لازم ست گر چه ما را كار بسیار اوفتاد                سخت تر از جمله این كار اوفتاد===============================================Bahram Grami, 225 Oak Leaf Drive, Winona, MN 55987, USA (507) 457-9412, bgrami@yahoo.com

 یادداشت های زیرنویس=============1. Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Portland House, New York, 1989. 2. R. Van Den Broek, The Myth of the Phoenix, E. J. Brill, Leiden, Netherlands, 1972.این کتاب، با 485 صفحه و 40 گراور و بیش از هزار زیرنویس، مشتمل بر توضیحات و منابع، رساله دكترای مولف در دانشگاه Utrecht در هلند بوده است. نوشته های مورخان باستان در مورد ققنوس از این مأخذ نقل گردیده است.

3. در متن انگلیسی، myrrh آمده که هم نام نوعی صمغ یا رزین است که با آن مواد خوشبو و بخور دهنده می سازند و هم نام درخت یا درختچه ایست از جنس Commiphora که این صمغ را تولید می کند. در مأخذ زیر، Mirrh درختی بومی ایران دانسته شده که صمغی به رنگ سرخ مایل به سیاه تولید می کند:[Laufer, Berthold. 1919. Sino-Iranica: Chinese contributions to the history of civilization in ancient Iran. Field Museum of Natural History, Chicago. Publication 201, Anthropological Series, Vol. 15 (No. 3), pp. 460-461.]

4. Helio به معنی خورشید (جنس گل آفتابگردان = Helianthus) و Polis به معنی شهر (شهربانی = Police) است، مانند پرسپولیس و مینیاپولیس. خرابه های شهر قدیمی هلیوپولیس در شمال مصر قرار دارد. ضمنا نام قدیمی بعلبك در زبان یونانی، در شمال كشور لبنان، هلیوپولیس بوده و در نوشته هردوت و دیگران در مورد پرواز ققنوس از مصر به شهر آفتاب، باید اشاره به شهر اخیر (بعلبك) باشد.

5. Lyna Montgomery, The Phoenix: Its use as a literary device in English from the 17th to the 20th century, D. H. Lawrence Research, 1972, Vol. 5, pp 268-323.

6. ضمنا ققنوس نام یك صورت فلكی در نجوم است كه در این جا مورد بحث قرار نمی گیرد.

7. فرهنگنامه ادبی فارسی، دانشنامه ادب فارسی 2، به سرپرستی حسن انوشه، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، 1376، صفحه 9-458.

8. در قصیده معروف (روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست …) از ناصر خسرو، در برخی نسخ، بیت زیر وجود دارد که در آن از ققنس همراه با دیگر مرغان نام برده شده، بی آن که اشاره یا کنایه ای در بر داشته باشد:چون من كه تواند كه پرد در همه عالم     از كركس و از ققنس و سیمرغ كه عنقاستدر بیت زیر از قاسم انوار (متوفی 837 قمری) نیز به نغمه ققنوس اشاره شده که مشخصه ی این مرغ افسانه ای نیست:لاف عرفان می زند آن زاهد لاغر شکار نغمه ققنوس را با جقجق عقعق چه کارجقجق = ناله و فریاد مرغان (زخمی). عقعق = نوعی زاغ. فقط بیت زیر از میرزا محمد تقی حجّة الاسلام متخلص به نیّر، شاعر عهد قاجار (1248 تا 1312 قمری)، به سوختن ققنس اشاره دارد:از هوش جانگداز شد آب استخوان من     آن ققنسم کز آتش خود سوخت جان من 9. مأخذ 2 بالا، صفحه 481.

10. در متون مختلف طی قرون متمادی، ققنوس را با مرغ افسانه ای Gardua در هند مرتبط و حتی آن را پیشینه ی اسطوره ققنوس دانسته اند. در مجلدات Bestiary یا Beast Book كه طی قرن 12 و 13 میلادی از سوی كلیسا منتشر می شده نیز ققنوس رامرغی از هندوستان می دانستند كه با عصر عطار (متوفی 1229 میلادی) مطابقت دارد. ضمنا به نقل از فرهنگ بزرگ سخن، ابن ایوب الحاسب الطبری از دانشمندان قرن پنجم قمری در کتاب تحفة الغرائب آورده که “در هندوستان مرغی است که آنرا ققنس خوانند”.

سلام
کلبه قشنگی دارين
خيلی جالب بود
به کلبه منم سری بزن
ياداشت برام بزار يادت نره ها
اگه خواستی بگو تا من لينکت بدم البته شما هم منو لينکم بدين
کلبه من سادست
رقص مرگه
قشنگه بيا و ببينش
حال ميبری مگه نه ؟

شباهت ژينوس و طرقه جالب بود. مدتها دنبال مصداقهای دیگر طرقه گشتم و پيدا نکردم. حالا که نوشتمش پيدا شد.

سلام چه جالب بود ..اسم من ژينوسه ..متن جالبی بود

سلام دوست گرام
جالب بود و خواندنی!
بهت تبریک میگم چون واقعاَ اطلاعات جالبی رو عرضه کردی
یه سر به ما بزنی خوشحال میشم[گل]

سلام
فوق العاده بود. مرسی
[دست]

ققنوس پرنده ای افسانه ای و زیبا است که در اساطیر ایران،یونان،مصر و چین

از آن نام برده شده.این پرنده با خورشید مرتبط است و پس از مرگ از خاکستر خود برخاسته و زندگی

دوباره ای آغاز می کند.این پرنده افسانه ای درهنگام مرگ آتش گرفته و تبدیل به خاکستر می شود

اما برخی بر این باورند که مرگ او مانند مرگ یک پرنده معمولی است.

ققنوس سالیان زیادی عمر می کند.در بسیاری از نوشته ها عمر او را تقریبا ۵۰۰ سال تخمین زده اند.

داستان افسانه ققنوس

این پرنده نماد پادشاهی ها،حضرت مسیح،حضرت مریم،بهشت،روز رستاخیز و … است.

علامه دهخدا در توصیف ققنوس نوشته‌است: گویند ققنوس هزار سال عمر کند و چون هزار سال بگذرد

و عمرشبه آخر آید هیزم بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد

و بال برهم زند چنان‌که آتشی از بال او بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش

تخمی پدید آید و او را جفت نمی‌باشد و موسیقی را از آواز او دریافته‌اند.

در اساطیر مصر از پرنده ای به نام بنو یاد می کنند که گویا شباهتی بسیاری به ققنوس دارد.

هرودوت بر این باور است که نام این پرنده از اینجا وارد یونان شده.

 

معمولا در نقاشی هایی که در باستان از این موجود کشیده اند،آن را زیبا و اغلب با هاله ای از نور مانند خورشید نشان می دهند.

بعضی ها او را مانند خروس تاج دار می دانند.

اغلب این موجود را رنگارنگ می دانند اما از رنگ ها نامی برده نشده است.هرودوت بر این باور است که این موجود زرد یا قرمز است.

چشمان این پرنده را به رنگ خورشید تشبیه کرده اند اما برخی می گویند چشمان آن به رنگ آبی آسمانی است.

هر نویسنده ای این پرنده را با اندازه ای متفاوت بیان می کند اما اغلب به اندازه عقاب یا بسیار بزرگتر از شترمرغ است.

 

شعر زیر از شاعر بزرگ ایران، نیما یوشیج، که عنوان ققنوس دارد:

قُقنوس، مرغ خوشخوان، آوازهٔ جهان،

آواره مانده از وزش بادهای سرد،

بر شاخ خیزران،

بنشسته‌است فرد.

بر گرد او به هر سر شاخی پرندگان.

او ناله‌های گمشده ترکیب می‌کند،

از رشته‌های پارهٔ صدها صدای دور،

در ابرهای مثل خطی تیره روی کوه،

دیوار یک بنای خیالی

می‌سازد.

از آن زمان که زردی خورشید روی موج

کمرنگ مانده‌است و به ساحل گرفته اوج

بانگ شغال، و مرد دهاتی

کرده ست روشن آتش پنهان خانه را

قرمز به چشم، شعلهٔ خردی

خط می‌کشد به زیر دو چشم درشت شب

وندر نقاط دور،

خلق اند در عبور …

او، آن نوای نادره، پنهان چنان‌که هست،

از آن مکان که جای گزیده ست می‌پرد

داستان افسانه ققنوس

در بین چیزها که گره خورده می‌شود

یا روشنی و تیرگی این شب دراز

می‌گذرد.

یک شعله را به پیش

می‌نگرد.

جایی که نه گیاه در آنجاست، نه دمی

ترکیده آفتاب سمج روی سنگهاش،

نه این زمین و زندگی اش چیز دلکش است

حس می‌کند که آرزوی مرغها چو او

تیره ست همچو دود. اگر چند امیدشان

چون خرمنی ز آتش

در چشم می‌نماید و صبح سپیدشان.

حس می‌کند که زندگی او چنان

مرغان دیگر ار بسر آید

در خواب و خورد

رنجی بود کز آن نتوانند نام برد.

آن مرغ نغزخوان،

در آن مکان ز آتش تجلیل یافته،

اکنون، به یک جهنم تبدیل یافته،

بسته ست دمبدم نظر و می‌دهد تکان

چشمان تیزبین.

وز روی تپه،

ناگاه، چون بجای پر و بال می‌زند

بانگی برآرد از ته دل سوزناک و تلخ،

که معنیش نداند هر مرغ رهگذر.

آنگه ز رنج‌های درونیش مست،

خود را به روی هیبت آتش می‌افکند.

باد شدید می‌دمد و سوخته ست مرغ!

خاکستر تنش را اندوخته ست مرغ!

پس جوجه هاش از دل خاکسترش به در.

Comment

Name *

Email *

Website

Solve : * 21 + 30 =

وای من عاشق این موجودم. یه تتو ازش پشت گردنم میخوام بزنم. البته به این اشاره نکردید تو افسانه های یونان هم بهش فونیکس میگن. در افسانه های مصری هم اندازه اش رو طوری توصیف میکردن که سایه ی این پرنده بر روی یک شتر محاط میشده

ممنون از نظر شما.تو تیتر نوشتم phoenix و اشاره کردم که به یونان هم بر میگرده.تلفظ درستش هم فینیکس هستش.

Copyright © 2019. Created by Salvatore

قُقنوس (به زبان یونان باستان: Φοῖνιξ، به عربی: العنقاء و به انگلیسی: Phoenix) پرندهٔ مقدّس افسانه‌ای است که در اساطیر ایران، اساطیر یونان، اساطیر مصر، و اساطیر چین از آن نام برده شده است.

دربارهٔ این موجود افسانه‌ای گفته می‌شود که وی مرغی نادر و تنهاست و جفتی و زایشی ندارد. اما هزار سال یک بار، بر توده‌ای بزرگ از هیزم بال می‌گشاید و آواز می‌خواند و چون از آواز خویش به وجد و اشتیاق آمد، به منقار خویش آتشی می‌افروزد و با سوختن در آتش تخمی از وی پدید می‌آید که بلافاصله آتش می‌گیرد و می‌سوزد و از خاکستر آن ققنوسی دیگر متولد می‌شود.

ققنوس در اغلب فرهنگ‌ها نماد جاودانگی و عمر دگربار تلقی شده‌ است. امّا برخی فرهنگ‌ها ویژگی‌های دیگر هم به او نسبت داده‌اند.

داستان افسانه ققنوس

از جمله در مورد او گفته شده: اشک ققنوس زخم را درمان می‌کند ، ققنوس صدای دل نشینی دارد، موسیقی از آوای او پدید آمده‌است و…

گرچه ققنوس در اساطیر ملل آسیایی همچون چین و ایران جایگاه ویژه‌ای دارد، امّا برخی معتقدند که اسطورهٔ ققنوس از مصر باستان برخاسته، به یونان و روم رفته، و هم سو با باورهای مسیحیت شاخ و برگ بیشتری یافته‌است.

علامه دهخدا در توصیف ققنوس نوشته‌ است: گویند ققنوس هزار سال عمر کند و چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آید هیزم بسیار جمع سازد و بر بالای آن نشیند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال برهم زند چنان‌که آتشی از بال او بجهد و در هیزم افتد و خود با هیزم بسوزد و از خاکسترش بیضه ای پدید آید و او را جفت نمی‌باشد و موسیقی را از آواز او دریافته‌اند.

سیمُرغ نام یک پرندۀ اسطوره‌ای – افسانه‌ای ایرانی است. شاید بتوان سیمرغ را از مهم‌ترین موجودات در ادب پارسی برشمرد.

دانشمندان زیادی از دیرباز به این پرنده در اساطیر ایرانی و شباهتهای آن با مرغان دیگری همچون çyena (شاهین)، گرودای هندی، وارغن، کرشیفت، امرو و کمروی اوستایی، چمروش و کَمَک در ادبیات پهلوی، عنقای عربی، هما و ققنوس در ادب پارسی، فونیکس یونانی، انزوی اکدی، و سیرنگ در ادبیات عامیانه پرداخته‌اند.

سیمرغ نقش مهمی در داستان‌های شاهنامه دارد. کُنام (آشیانه) او کوه اسطوره‌ای قاف است. دانا و خردمند است و به رازهای نهان آگاهی دارد.

زال را می‌پرورد و همواره او را زیر بال خویش پشتیبانی می‌کند. به رستم در نبرد با اسفندیار رویین‌تن یاری می‌رساند.

جز در شاهنامه دیگر شاعران پارسیگوی نیز سیمرغ را چهرهٔ داستان خود قرار داده‌اند. از جمله منطق الطیر، عطار نیشابوری نیز از آن دسته‌اند.

هدف از نگارش این مقاله، مقایسه صوری و ماهوی ققنوس و سیمرغ در ادبیات کلاسیک منظوم ما می‌باشد، که در آن به تفصیل به تفاوت‌ها و شباهت‌های این دو پرنده اسطوره‌ای، عرفانی پرداخته می‌شود.

از این رهگذر با رویکردی انطباقی، ققنوس که از دل سنت‌های باستانی و تمدن‌های دنیای کهن بیرون می‌آید با ققنوسی که در نگاه شاعر متجدد (نیمایوشیج) که به شکل زمینی، عینی، واقعی حضور پیدا کرده مقایسه می‌شود.

در منابع ِ اسطوره شناسی ِ شرق و غرب، و درخصوصِ ماهیتِ وجودی «ققنوس» این پرنده اسطوره‌ای/ افسانه‌ای، روایت‌های مختلفی موجود است.

و داستان‌های مشابه و متفاوتی در این باره روایت شده است. این پرنده‌ی عجیب از حیث آفرینش، و راز و رمز مرموزانه از نظر مرگ، در سرزمین‌های تمدن یافته‌ جهان قدیم از قبیل: مصر، ایران، یونان، چین، زیست می‌کرده، و دارای معناها و شکل‌های خاص خود بوده است.

طُرفه‌تر این که «ققنوس» در فرهنگ‌های زبانیِ هند و اروپایی، وبه ویژه انگلیسی«فونیکس/ Phoenix» و با اندک تفاوت‌هایی در تلفظ یا دکلمه، صورت تغییر یافته‌ی «فونیکس» به « ققنوس» است که با پیوند و پیوستار مشترک وجود «ققنوس» در زبان‌های بیگانه نیز اشاره دارد.

هر چند برخی از منابع زبانی، ققنوس را مُعربِ کوکنوس(یونانی) بیان می‌کنند. و از این رو بعضی قُقنُس را مُحرِف فنیکس در نظر داشته‌اند.

در انگلیسی مثل این گونه است: هر آتشی ممکن است. فنیکسی «قَُقنُسی» در بر داشته باشد… و در زبان سامی/عربی «عنقاء» خوانده می‌شود، و پانصد یا ششصد سال در صحاری غرب عمر می‌کند.

عطار نیشابوری (540-618 ه.ق)، سوای از پرداختن به نوعی نگاه وحدت-کثرت، به داستان سی‌مرغی که به سیمرغ در نهایت تبدیل می‌شود، در کتاب منطق الطیر خود، در«مثنوی حکایت ِ مرگ ِ ققنُس» در بیت اول، داستان ققنُس- ققنوس را چنین آغاز می‌کند:

هست ققنُس طرفه مرغی دلستان

موضع این مرغ در هندوستان

هرچه هست تبار واژه‌ ققنوس پیش از شکل‌گیری ادبیات عرفانی منظوم، و پیش از عطار نیز در زبان فارسی سابقه نداشته و او جای زندگی ققنوس را در هندوستان بیان کرده است.

هر چند در منابع اسطوره‌شناسی غرب و شرق ما در خصوص ققنوس، امروزه اطلاعات جامع و مانعی می‌توانیم کسب کنیم.

در ادبیات کلاسیک منظوم و عرفانی ما، معنا و شکلِ ققنوس را با سی مرغ/ سیمرغ، نبایستی خلط و اشتباه کرد.

در «منطق الطیر ِعطارنیشابوری» در فصل هفتم کتاب، مرغان به سوی سیمرغ شدن پیش می‌روند. چنان که آمده است: «سرانجام گروهی از مرغان به سوی سیمرغ حرکت می‌کنند و از آن میان سی‌مرغ به درگاه ِ سیمرغ می‌رسند.

و چون حجاب‌ها دریده می‌شود، و سی‌مرغ خود را در حضور سیمرغ باز می‌یابند. آن راز سر به مهر آشکار می‌شود که:

بیرون ز تو نیست هر چه در عالم هست

در خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی

(نجم‌الدین رازی)

داستان افسانه ققنوس

و این سفر دشوار و دور و دراز از جزء خود به کل، در واقع سیر من الخلق الی الحق است.

به زبان جدید وقتی خودآگاه – ناخودآگاه را باز می‌شناسد، دیگر در میانه‌ی آنان حجابی نیست: من عرف نفسه فقد عربه ربه » با در نظر گرفتنِ داستان‌ها، روایات تاریخی و وجودشناسیِ سی‌مرغ/سیمرغ در بدایت، وجودی مجازی دارد و در نهایت، نماد حقیقتی کلی می‌شود.

و به عبارتی دیگر، سی مرغ ماندن، نشانه کثرت در عالم وجود و سیمرغ شدن، نشانه‌ وحدت وجودی است. و سیر سی‌مرغ به سوی سیمرغ شدن (ارتباط کثرت در وحدت) پیش می‌رود.

جماعت این پرندگان به سوی «منطقی غایی» کوه قافی (نکند کوه قاف همان کوهی باشد که ققنوس «نمادعقلِ کل/عقلی الهی» نیز در آن مستقر بوده؟) پیش می‌روند.

در واقع آنها با تمامی‌ دشواری‌ها پس از طی کردن «وادی ِطلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر» به سوی سیمرغ شدن پیش می‌روند.

رسیدن سی مرغ، در مسند قربت، سی مرغ با سیمرغ، و به بقا بعد از فنا » نائل می‌شوند. و در حقیقت در این راه سخت و طاقت فرسا می‌بایست از وسوسه اضداد و میل به کثرت ِخود بگذرند، تا به حاق ِحقیقت برسند. و در نهایت هر سی‌مرغ (سی جزء) خود را در آینه آن حقیقت ِکل (سیمرغ)، چونان کلی یگانه ببیند.

در واقع با واکاوی در منطق حکمی و عرفانی عطارنیشابوری، می‌توان به فهم این نکته رسید که سیمرغ شدن، طلب یا تلاشی برای رسیدن از کثرت به وحدت، و از وحدت اندیشی با کوششی برای رسیدن به یک کل خود بنیاد است. که کلیت خود را با درونی ساختن ِتمامی اضداد، مانع‌الجمع نمی‌بیند.

البته پیش از عطارنیشابوری در خصوص «سیمرغ» فردوسی، شاعری که حماسه سرایی‌اش در شاهنامه، و در سدهء چهارم اوج و امتداد یافت.

در خصوص ناپیدایی ِراز آمیز سیمرغ می‌سراید، و شروع ِ داستان را از ماخذ و مرجع ِ «گفته باستان» می‌آغازد، و با ابیاتی در همین راستا می‌سراید:

چو سیمرغ را بچه شد گرسنه

به پرواز بَرشد دَمان از بنه

چنین گفت سیمرغ با پور سام

که ای دیده رنجِ نشیم و کنام

به سیمرغ بنگر که دستان چه گفت

که سیر آمدستی همانا ز جفت

فرو بُرد سرپیش سیمرغ زود

نیایش همین بافرین بر فزود

که البته در همین ابیات راوی شاهنامه، به عدم جفت‌گیری سیمرغ و خلقت راز ورزانه‌اش و ارتباط سیمرغ با سام (زال و رستم) اشاره کرده است.

سیمرغ نمادِ وحدتی است که کثرت را در فراشد از مراحلی در خود درونی‌ کرده‌ است. از این منظر به عنوان موجودی مجرد،‌‌ انتزاعی، لاهوتی و متصل به دانای کل مطرح است که تصاویری از آن درمنابع و اشعار، با به دست دادن عینیتی امتزاج پیدا کرده است.

سیمرغ در ادبیات کلاسیک با ققنوس، هر دو پرنده‌ای اسطوره‌ای افسانه‌ای هستند اما تعریفی مجزا دارند. ققنوس در اصل شکل و تبار غربی-یونانی دارد.

حتی آن زمان که فردوسی و عطار از آن می‌سرایند. و البته روایت آن جهان شمول‌تر نسبت به سیمرغ است که هیکل اسطوره‌ای‌ افسانه‌ای – یا عرفانی- ایرانی دارد و تکثری را در خود، ترتیب داده و جمع‌بندی کرده است.

ققنوس را نماد عقل کل نیز می‌دانند و سیمرغ هم در عاقبت با طی الطریق به حاق ِحق یگانه گی می‌رسد. هر دو فراتر از حد قالب‌های معمول پرندگان عادی هستند.

چنان که در منطق الطیر عطار ققنوس چنین معرفی شده است:

مرغ و هیزم هر دو چون اخگر شوند

بعد از اخگر نیز خاکستر شوند

چون نماند ذره ای اخگر پدید

ققنسی آید ز خاکستر پدید

آتش آن هیزم چو خاکستر کند

از میان ققنس بچه سر بر کند

هیچ کس را در جهان این اوفتاد

کو پس از مردن بزاید تا بزاد

گرچه ققنس عمر بسیارت دهند

هم بمیری هم بسی کارت دهند

نیمایوشیج ققنوس را در شعر خود چنین بیان می کند:

قُقنوس، مرغ خوشخوان، آوازه جهان

آواره مانده از وزش بادهای سرد

بر شاخ خیزران

بنشسته است فرد

بر گرد او به هر سر شاخی پرندگان

او ناله‌های گمشده ترکیب می‌کند

از رشته‌های پاره صدها صدای دور

در ابرهای مثل خطی تیره روی کوه،

دیوار یک بنای خیالی/ می‌سازد

از آن زمان که زردی خورشید روی موج

کمرنگ مانده است و به ساحل گرفته اوج

بانگ شغال، و مرد دهاتی

کرده ست روشن آتش پنهان خانه را

قرمز به چشم، شعله خردی

خط می‌کشد به زیر دو چشم درشت شب

وندر نقاط دور

خلق اند در عبور او

آن نوای نادره، پنهان چنان که هست

از آن مکان که جای گزیده ست می‌پرد

در بین چیزها که گره خورده می‌شود

یا روشنی و تیرگی این شب دراز می‌گذرد

یک شعله را به پیش می‌نگرد

جایی که نه گیاه در آنجاست، نه دمی

ترکیده آفتاب سمج روی سنگهاش

نه این زمین و زندگی اش چیز دلکش است

حس می‌کند که آرزوی مرغها چو او

تیره ست همچو دود

اگر چند امیدشان

چون خرمنی ز آتش

در چشم می‌نماید و صبح سپیدشان

حس می‌کند که زندگی او چنان

مرغان دیگر ار بسر آید

در خواب و خورد

رنجی بود کز آن نتوانند نام برد

آن مرغ نغزخوان

در آن مکان ز آتش تجلیل یافته

اکنون، به یک جهنم تبدیل یافته

بسته ست دمبدم نظر و می‌دهد تکان

چشمان تیزبین وز روی تپه

ناگاه، چون بجای پر و بال می‌زند

بانگی برآرد از ته دل سوزناک و تلخ

که معنیش نداند هر مرغ رهگذر

آنگه ز رنج‌های درونیش مست

خود را به روی هیبت آتش می‌افکند

باد شدید می‌دمد و سوخته ست مرغ

خاکستر تنش را اندوخته ست مرغ

پس جوجه‌هاش از دل خاکسترش به در

نیمایوشیج بهمن 1316

اما در متن ِشعر مدرن فارسی به ویژه در شعر ققنوس اثر نیمایوشیج، جدای از شباهت‌های شکلی و محتوایی در روایتی‌ که نیما، با حفظ این شمایل سازی و عینی گرایی از «ققنوس» به دست می‌دهد، تا وضعیت انتزاعی این پرنده را از هر حیث کامل، محسوس و زمینی توصیف کند.

روایت مدرن نیما به واسطه فرم ِ دیگری از نگریستن و پرداخت، به منابع میتولوژی غربی در این باره نزدیک‌تر است.

ققنوس در شعر نیما، بازگشت به سنتِ تفکر ِ عرفانی و گرایشِ به جهان ماورای طبیعی نیست. اما ققنوس ویژگی‌های ممتاز زمینی دارد.

در شعر ققنوس، سبک رونمایی از این پرنده، با فرمی‌مدرن بیان و ساخته شده است، و محتوای آن شبیه ِروایتی است که هردوت، مورخ یونانی یا دیگر منابع مصری / یونانی/ و چینی از ققنوس دارند.

ققنوسِ در شعر نیما شکلی زمینی، محسوس، واقعی و ناسوتی پیدا می‌کند در شعر مذکور، ققنوس را می‌توان خود سرشت، طبیعت و کارکرد شعری نیما دانست.

آن قدرت فراطبیعی، که برای تغییر وضعیت فرهنگ ِ شعری، شهامت لازم آن را داشت که دست به ویران‌گری و انقلاب بزند و البته این مزیت و شهامت، ماحصل سامان بخشی به نیروهای فعال و زنده ای هستند که راوی شعر به آن صورت عملی در مسیر زندگی، طرز کار، تکنیک و فرم شعر خود داده است.

و پس از این خود ویرانگری و شهید شدن برای به وجود آمدن دیگری که با آن تجانس دارد ادامه می‌یابد. ققنوس خود را می‌سوزاند که بچه‌هایش به دنیا بیایند.

ققنوسی که با هیکلی منفرد و تنها بر شاخ خیزران (طبیعت) می‌نشیند و در اطرافش بر سر هر شاخی پرندگان نشسته‌اند (تصویر و تاثیر نیما در راس شاعران معاصر را تجسم می‌کند) و ناله‌های گمشده را ترکیب می‌کند.

از رشته پاره صدها صدای دور (نیما نسبت تفکر و طرز کار خود را با صدای‌های دور تاریخی ِ قبل از خود و بعد از خود می‌سنجد) و سرانجام آن مرغ نغزخوان بر روی «هیبت آتش» که استعاره‌ای از سختی‌ها و مشکلات تحمل ناپذیر است، می‌نشیند، و بانگی از ته دل سوزناک و تلخ سر می‌دهد.

(خود را در راه نوگرایی شهید می‌کند و شاگردانش راهش را ادامه می‌دهند) و هر مرغی از آن بانگ (معانی آثار وی) چیزی نمی‌فهمد و در نتیجه از دل خاکسترش، جوجه ققنوس‌های دیگر بیرون می‌آیند (شاعران ِ نوگرای دیگر) و به حیات خود ادامه می‌دهند.

این طبیعت ققنوس/نیما بوده است که با خودسوزی به خودسازی یا به هستی دیگری می‌رسند. اینجا نیما بی آنکه از خود نامی‌ ببرد، ققنوس را در ساحت یک قهرمان میان پرندگان معمولی، که سرشت‌اش او را به سرنوشت تراژیکی معطوف می‌کند صورتی ترکیبی از انسان‌ پرنده، داده است.

هم نیما و هم ققنوس خصایص مشابه‌ای دارند: منزوی، منحصربه فرد، دارای نیرویی خارق العاده‌ تغییر، تاثیرگذار، و بلاکَش بوده‌اند.

نیما با دقت تمام به نظریه عینیت گرایی‌اش، از نگاه ِ ققنوس در میانه‌ شعر به مردم نیز نگاه می‌کند «اندر نقاط دور خلقند در عبور» و به عبارتی ققنوس، از ساحت مجازی به حقیقی و از افسانه و اسطوره به بدنی زمینی بازپرداخت می‌شود، و به مردم با فاصله‌هایی می‌نگرد…

هرچند نیما، روایت شعر ققنوس را در همین-جا، دچار گسسته‌گی فرمی با روایت‌های پیشین می‌کند و بعد از این گسست باز به پیوسته‌گیِ تاریخی-اسطوره ای- محتوای و فرم موجود، به ققنوس شکل و صفت انسانی می‌بخشد و شعر را به پایان می‌برد.

© تمامی حقوق این سایت برای شرکت آرادپرداز محفوظ است ؛ هر گونه استفاده از مطالب دلگرم با رعایت شرایط بازنشر امکان پذیر است.

0